Unu decàlogu pro sa limba sarda

Ponimus inoghe sas essidas, puntu cun puntu, publicadas in antis in Facebook e in Instagram. Bona letura

• 1/10 Pone·nche a banda sa birgòngia

Su de sa birgòngia linguìstica est unu fenòmenu sotziale e psicològicu sufertu dae unos cantos locutores de una limba minorizada che a sa nostra. Custa cunditzione est su resurtu de unu protzessuistòricu prus chi non longu determinadu dae sos domìnios polìticos istràngios e dae sas limbas egèmones chi si sunt intreveradas inoghe. Su discumbèniu proadu impreende sa nostra, che chi esseret una limba fartosa e inferiore, est sa cunsighèntzia de totu custu. Ma su sardu no est unu dialetu, una limba arretrada, un’idioma limitadu e setoriale. E si est beru chi b’at una pressione sotziale chi nche l’est aorende, ingendrada e afortida dae unu sistema iscolàsticu e dae un’isfera pùblica monoglotas, cheret chi a custa nde l’opongemus un’àtera torrende a nos apropiare de s’identidade linguìstica e contivigende s’istima pro nois etotu.

• 2/10 Imprea su sardu cada die

Saluda in sardu pro comintzare in sa mègius manera, ma finas cando ti nch’andas dae unu logu o finis un’arresonada. Faghe·ti sa lista de s’ispesa ponende in sardu sos màndigos e totu su chi ti mancat in domo. Faedda in sardu in butega, in sos ufìtzios e in sos logos pùblicos. Cando ti pedint su nùmeru de su telefoneddu dae·lu in sardu, torrat che una bellesa. Piga·ti unu cuartu de ora cada die pro iscrìere in sardu in libertade e leghe a boghe arta su chi as iscritu, as a afortire una cosa e s’àtera. Faedda in sardu cun sos gatos e cun sos canes (si nd’as), a issos no li càmbiat nudda ma a tie emmo. Faedda in sardu cun cale si siat persone e si b’at chie non ti cumprendet lassa chi ti lu nàrgiat issa; cun rispetu retzidu e torradu si podet colare a s’italianu, ma tue comintza cun sa tua. Faghe totu custu. E si non bi resesses faghe·ti agiudare.

• 3/10 Imprea sa limba in dies e in ocasiones particulares

In sa vida nostra sas dies non sunt totu che pare. In su calendàriu bi nd’at calicuna chi est marcadaa ruju. Àteras, mancari sena lu èssere, sunt su matessi de grandu importu. Pro sas pascas diat èssere cosa bona a promòvere s’intregu de sas auras in sardu. Pro sas festas tziviles diamus pòdere istèrrere e donare cun sa limba nostra pensamentos in sintonia cun su significu de cussas dies. Sa pròpiu cosa est a la fàghere pro cumpleannos e avantzamentos individuales in s’istùdiu e in su traballu. Gasi etotu pro su batiare de una criadura o pro s’isposòngiu de duas persones. Ma fintzas in dies tristas e de dolu istende·nche in s’oru de is dolentes cun paràulas de acunnortu. E si nche semus a tesu podimus iscrìere unu telegramma in sardu. Diamus pòdere fàghere totu custu finas in poesia. Proemus·bi o fatzamus·nos agiudare.

• 4/10 Agiuda sa digitalizatzione de sa limba tua

Chi siat pro traballu, pro sa crèschida culturale nostra o pro àere iscutas de disaogu, partes mannas de sas dies nostras nche las colamus in rete pro mèdiu de un’elaboradore o de unu telefoneddu. Una de sas maneras pro chi una limba minorizada che a sa nostra potzat crèschere est sa de la contivigiare fintzas in cue. Tando tocat a nois a impreare su sardu in sas retes sotziales favoressende sa pràtica de s’iscritura in sos post, in sos cummentos e in sa messagìstica. E prus nde faghimus impreu mègius l’amus a afinigare, faddende e progredende die cun die. Còmpitu nostru est fintzas su de impreare ditzionàrios e àteras resursas in lìnia comente sos aplicativos bortados in sardu dae sos colletivos de tradutzione informàtica chi sunt faghende unu traballu de giudu e chi at a abarrare. Grupos, comente Sardware, chi meressent su sustegnu nostru.

• 5/10 A banda sos pregiudìtzios contra a giòvanos e neo-locutores

Si sunt pagos is giòvanos de Sardigna chi faeddant in sardu sa neghe no est s’issoro. Si non b’at àpidu trasmissione linguìstica sa curpa est de chircare in aterue. S’iscola chi frecuentant (dae sa materna a s’universidade) est in italianu; sos mèdios de comunicatzione a inghìriu issoro sunt in italianu; su bonu de sos babbos e de sas mamas (francu in pagas biddas) los ant pesados in italianu. E cando carchi pitzinnu o pitzocu proat a faeddare in sardu deretu b’at chie li ponet cantzone narende·li chi est istorchende o de lassare pèrdere. Si semus de custos giòvanos lassemus pèrdere nois custas tontesas. Sigamus·bi·la chistionende cun sa limba nostra e siant issos, is mannos, a s’adeguare. Si imbetzes semus mannos e sardòfonos, in prus de megiorare su nostru, tocat a li dare coràgiu a custos neo-locutores, pro chi siant issos etotu su motore de su protzessu linguìsticu de Sardigna.

• 6/10 Piga parte a grupos periòdicos de allega e de ascurtu (o apronta·nde unu)

Si in su logu nostru b’at grupos periòdicos de allega e de ascurtu tocat a bi pigaremus parte. Si imbetzes in tretos nostros non bi nd’at, cheret chi nd’aprontemus unu ponende paris persones cun capatzidades e cumpetèntzias comunicativas diferentes: su chi ischit faeddare su sardu prus chi non bene; su chi l’ischit faeddare ma pensat chi nono e pro su prus istat ascurtende; su chi ascurtat ebbia ca no lu faeddat; su chi pensat de no lu cumprèndere nemmancu. In custos grupos si diat pòdere chistionare de cale si siat argumentu: dae sos temas locales a cale si siat nova dae su mundu. Est una manera pro mantènnere bios sos ligàmenes sotziales in sas biddas, in sas tzitades, in sos bighinados. E fintzas pro cumpartzire informatziones cunfrontende·nos. Ma impreende sa limba nostra. E si bi leant parte persones chi faeddant variedades diferentes de su sardu est finas mègius pro sas origras nostras.

• 7/10 Leghe e ascurta produtos editoriales e culturales in sardu

Sa Sardigna tenet una literadura poètica istremenada chi dae sos concruos de su ‘500 finas a oe at mantesu bia sa limba nostra. Est una làstima chi unu Pedru Pisurzi, unu Paulicu Mossa, unu Pepinu Mereu o unu Remundu Piras no intrent a iscola gasi comente intrant stilnovisti, scapigliati e àteras currentes itàlicas. Ma sa poesia (fintzas sa chi improvisant peri sos palcos) est una prenda chi tenimus e tocat a la contivigiare. Gasi etotu cheret chi legamus contos, romanzos e produtziones giornalìsticas in sardu. De prus, sas tecnologias noas permitint de b’àere format televisivos, radiofònicos e podcast. Ma pro chi s’editoria, sa cultura e s’arte in limba sarda potzant crèschere cheret chi b’apat unu pùblicu chi iscat retzire e chi potzat agiudare. Fintzas seberende in contu de calidade pro chi custa potzat crèschere dende agiudu mannu a su fràigu de sa limba nostra.

• 8/10 Intra·nche su sardu a iscola e a s’universidade

«Si a s’iscola no che la giughides[...] sezis dissardizende a fizos bostros». Cantu est galu atuale su sonetu de tziu Remundu Piras de su 1977? In sas iscolas sardas si faghent letziones de grammàtica italiana (inglesa, frantzesa etc.) ma non de sa sarda. Sa limba veiculare est s’italianu cun pagas oras ebbia de progetos Clil in sardu in oràriu curriculare (sena manuales e petzi si s’interventu interessat a s’istitutu iscolàsticu). Sos laboratòrios in sardu, imbetzes, sunt extracurriculares e a merie; duncas non totu is istudiantes bi podent pigant parte. Sa situatzione est custa. In prus de gherrare pro otènnere su bilinguismu in iscola, como podimus nessi fàghere a manera chi is pitzocos, agiudende·los, si diploment cun elaborados iscritos finas in sardu. Su matessi in s’universidade, in ue b’est sa possibilidade de si laureare cun tesi e arresonada in sardu.

• 9/10 Sardiza s'economia tua

S’impreu de sa limba sarda in s’economia no est un’atzione estètica e culturale ebbia. Est un’oportunidade istratègica pro totu is atores interessados in su mercadu. In prus de pòdere afortire sas relatziones intre clientes e frunidores contribuende a sa diversidade linguìstica de sos logos, su sardu in sas atividades econòmicas e produtivas oferit un’identidade ùnica chi, in intro de unu mercadu globalizadu e omologadu, podet ingendrare unu vantàgiu cumpetitivu. Est unu valore agiuntu. Nùmenes de aziendas in sardu, insignas, listinos e etichetas mancari in duas o tres limbas, publitzidade traditzionale e social cun sa limba nostra: est gasi chi un’azienda acumprit a una responsabilidade sotziale in favore de sa comunidade nadia sua afortiende s’identidade colletiva, dende impèllida a su protzessu de trasmissione, ammustrende chi su sardu est sa limba de su tempus benidore.

• 10/10 Fatzamus pònnere su sardu in s’agenda polìtica

Sa classe dirigente de Sardigna contivìgiat sa chistione-limba comente diamus chèrrere? Si pensamus chi nono b’at carchi cosa chi podimus fàghere pro chi sos atores polìticos potzant dare su contributu issoro a sapunna de su bilinguismu. Sa prima cosa est a lis fàghere cumprèndere chi una polìtica linguìstica unitària e subralocale non nch’isperdet sas variedades dialetales. Est su monolinguismu chi nch’isperdet ambos duos: limba e limbàgios. Est s’ispopulamentu de sas biddas chi noghet a sas faeddadas de sos logos. Fatu fatu tocat a lis nàrrere chi fintzas sa comunicatzione polìtica issoro bolet fata in sardu, non carchi slogan ebbia. Cheret chi impreent sa limba nostra dae sos Cussìgios comunales in susu. A nois tocat a lis fàghere unas cantas pregontas in sardu, pro nàrrere: a bi creides a beru a su bilinguismu? A nche l’intrades sa limba sarda a iscola dae sa ghenna printzipale? A lu cherides mudare s’Istatutu regionale chi mai mentovat su sardu?